بسته‌بندی برنج

مقدمه

برنج، گياهي است كه بعلت نياز زيادي كه اغلب مردم جهان به آن دارند، در بين غلات بعد از گندم در سطح بسيار وسيعي از زمين‌هاي زراعتي برخي از كشورهاي مختلف جهان كشت مي‌گردد. كشت و كار برنج در دنيا و توليد آن از نظر كيفيت و كميت، داراي اهميت خاصي است، زيرا برنج، يكي از نباتاتي است كه دانه آن براي تامين غذاي اصلي بيش از نصف مردم جهان بكار مي‌رود. حدود 95 درصد برنج آسيا به مصرف داخلي رسيده و تنها حدود 5-4 درصد توليد در تجارت جهاني وارد مي‌شود. در بسياري از كشورهاي آسيايي، برنج هنوز به عنوان يك غذاي اصلي، بومي و سنتي در اين كشورها محسوب مي‌گردد. خاستگاه اصلي برنج، آسياي جنوب شرقي است و از آنجا بتدريج به ساير نقاط جهان راه يافته است. بنا بر اسناد تاريخي، كشت برنج در چين و هند پيشينه هفت هزار ساله دارد. در مورد ورود برنج به ايران، نظرهاي گوناگوني وجود دارد، برخي آن را به زمان هخامنشيان و عده‌اي به زمان ساسانيان و گروهي به دوره بعد از ورود عرب‌ها به ايران، نسبت مي‌دهند. بنا ابر اظهار لاتوفر، كشت برنج در ايران، پس از تسلط اعراب به ايران، رونق گرفته است.

برنج داراي جنس و گونه‌هاي زيادي است كه مهمترين جنس آن oryza و گونه زراعتي آن Sative است، كه در تغذيه انسان، نقش مهمي دارد و بدون عمليات تبديل در واحدهاي شاليكوبي، قابل مصرف غذايي نيست.

در اين مقاله، سعي بر نشان دادن اهميت غذايي برنج در رژيم غذايي برنج، نقش بسته‌بندي در نگهداري برنج و فعاليت كارگاه بسته‌بندي برنج در كشور مي‌باشد.

1-برنج در آسيا

برنج، يك غذاي اصلي براي مردم دنيا و بويژه قاره آسيا است. حدود 90 درصد برنج جهان، در اين منطقه توليد و مصرف مي‌شود. (جدول 1-1). بيشترين مصرف كننده‌هاي برنج، چين، هند، اندونزي و ميانمار، با مصرف 5/0 كيلوگرم مصرف روزانه و اروپا با مصرف 3 كيلوگرم در سال، كمترين مقدار را به خود اختصاص داده‌اند. برنج، همچنين يك غذاي عمده اصلي براي 4/2 بيليون نفر جمعيت در قاره آسياست و غير از كشور پاكستان و بخش‌هايي از هند و چين، تامين كننده دو سوم انرژي (كالري) مردم آسيا، محسوب مي‌گردد.

توليد برنج، بدليل افزايش عملكرد برنج در سال‌هاي 85-1967، اثرات مثبتي داشته است. اولاً، باعث كاهش قيمت برنج و بهره‌وري بالاي مردم روستايي و فقير شهر نشين در جنوب و جنوب شرق آسيا گرديد. ثانياً، مردم كم درآمد بهره‌مند شدند. با افزايش محصول، درآمد بسياري از كشاورزان خرده پا و حاشيه‌نشين كه بخش عمده اقشار كم درآمد را تشكيل مي‌دهند،‌ بالا رفت. همچنين، اين موفقيت باعث رضايت خاطر كلي در خصوص امنيت غذايي، كاهش سرمايه‌گذاري در بخش آبياري، تحقيقات كشاورزي، ترويج و ديگر بخش‌هاي روستايي مرتبط با افزايش توليد برنج، گرديد. در سال‌هاي 1990، مشكلاتي بدليل آزاد سازي اقتصادي و سياست‌هاي مالي شديد در توليد جهاني و ملي برنج، بوجود آمد. عليرغم، افزايش مصرف كود و ديگر نهادها، افزايش محصول نسبت به هزينه‌هاي صرف شده، با مشكلاتي روبرو شده و كل عوامل بهره‌وري، رو به كاهش گذاشت.

1-1-تقاضا براي برنج:

در مقابل سناريوي افزايش توليد برنج، ميزان تقاضا، با افزايش رشد، روبرو بود. علاوه بر آن، تقاضا براي برنج و غلات ديگر، پيچيده‌تر شد. تقاضا براي برنج در كشورهاي با درآمد كم و مصرف كربوهيدرات ارزان قيمت، براي تامين انرژي، بعنوان يك منبع اصلي، افزايش يافت. اين افزايش تقاضا در نتيجه ازدياد رشد در درآمد سرانه و همچنين ميزان بالاي نرخ رشد جمعيت در اين كشورها بود. تقاضا براي غذاهاي غله‌اي، بويژه در چين، بالا بوده و منجر به انبار كردن مقادير زياد واردات گندم، گرديد. افزايش تقاضا براي غلات، از جمله برنج در كشورهاي در حال توسعه و با درآمد پايين، حداقل، در دو تا سه دهه آينده نيز ادامه خواهد داشت.

نمودار 1- روند قيمت‌هاي جهاني برنج و گندم 96-1976

نمودار 2-مصرف سرانه برنج در كشورهاي مختلف جهان

از طريق ديگر، كشورهاي آسيايي با درآمد بالا، از عوامل كاهش تقاضا براي برنج و غذاهاي غله‌‌اي شدند، زيرا، ‌اولاً كاهش رشد جمعيت و ثانياً، افزايش سريع درآمد سرانه در

كشورهاي ژاپن، كره و تايوان، منجر به تغييرات عادات غذايي مصرف كنندگاني كه از برنج و غلات دور شده و به غذاهاي ديگر روي آوردند، گرديد. در اين كشورها، كشش تقاضا براي برنج، پايين، نزولي و حتي در مواردي، منفي گرديد. رفاه اقتصادي در كشورهاي با درآمد متوسط و بالا، موجب افزايش كمي در مصرف سرانه برنج شد. (نمودار 3-1)

تغييرات زياد در رژيم غذايي. تمايل به پرداخت قيمت بالاتر به برنج با كيفيت بهتر، روي داد. اين وضعيت در آينده نيز با افزايش درآمد كشورها، ادامه خواهد يافت. تقاضا در كشورهايي با درآمد پايين و رشد بالاي درآمد سرانه، از برنج، به ميوه‌ها،‌ سبزيجات، محصولات جانوري و فرآورده‌هاي غذايي تغيير مي‌كند.

براي برنج، اين تغيير از برنج سفره به عنوان منبع اصلي كربوهيدرات به برنج فرآوري شده و جايگزين‌هاي غير برنج مي‌باشد.

در حالت تعادل، عليرغم كاهش محسوس در تقاضاي برنج در كشورهاي آسيايي با درآمد بالا، در مجموع، انتظار مي‌رود، تقاضا با رشد سريع در دهه‌هاي آينده ادامه يابد.

نرخ رشد جمعيت در آسيا كاهش داشته، اما عليرغم آن، جمعيتت هر ساله با نرخ 8/1- 7/1% در سال‌هاي 2010-1990، افزايش دارد.

همچنين كشش تقاضا براي برنج رو به كاهش گذاشته، اما به ميزان 2/0-15/0 درصد، در 16 سال آينده خواهد بود. با اين داده‌ها،‌ تقاضاي برنج در آسيا رشدي كمتر از 8/1 درصد نخواهد داشت و در منطقه جنوب آسيا، سالانه بالاتر از 2 درصد خواهد بود.

وضعيت توليد برنج در ايران

بنا بر آمار نامه وزارت جهاد كشاورزي، سطح زير كشت شلتوك، 615347 هكتار، و توليد 931346/2 تن با عملكرد 4764 كيلوگرم در هكتار بوده است. 72/39 درصد توليد توسط كشاورزان مازندراني و 71/29 درصد توسط برنجكاران گيلاني توليد شده است. سه استان فارس، گلستان و خوزستان با 38/9، 65/7 و 92/5 درصد سهم در توليد شلتوك كشور، مقام‌هاي سوم تا پنجم را بخود اختصاص داده‌اند.

شاليكاران پنج استان، 38/93 درصد شلتوك كشور را توليد كرده‌اند. كمترين سهم در توليد شلتوك كشور با 39 تن به استان يزد تعلق داشته است.

متوسط عملكرد در هكتار انواع گونه‌هاي شلتوك كشور، 4764 كيلوگرم در هكتار بوده است. استان‌هاي كهگيلويه و بويراحمد و كردستان به ترتيب با راندمان توليد 5948 و 1770 كيلوگرم در هكتار، بيشترين نو كمترين عملكرد را بخود اختصاص داده‌اند.

براي سال 1383، سطح زير كشت 620000 هكتار و توليد 100/3 تن، پيش‌بيني شده است.

توليد برنج جهان:

سطح زير كشت شلتوك جهان، بر اساس آخرين آمار منتشره از سوي FAO در 15 سال گذشته (2004-1990) از 145776 هزار هكتار تا 156912 هزار هكتار، متغير بوده است. در سال 2004، بيشترين سطح زير كشت شلتوك مربوط به كشور هندوستان با 42500 هزار هكتار و پس از آن، كشور چين با سطحي معادل 92/71 ميليون هكتار را به خود اختصاص دادند، كه حدود 9/46 درصد سطح زير كشت شلتوك جهان مي‌باشد. در همين دوره، سطح زير كشت كشور ايران در سال 2004، 615 هزار هكتار بوده كه سهمي معادل 4/0% سطح زير كشت جهان را بخود اختصاص داده است. ميزان عملكرد شلتوك در جهان، طي سال‌هاي 2004-1990، همواره رو به افزايش داشته و اين امر بيانگر اين مطلب است كه عليرغم تغييرات سطح زير كشت و نوسانات در ميزان توليد و مقدار عملكرد، عموماً، روند افزايشي داشته است.

جدول …………………… توليد برنج در سال 1383

آمار واردات برنج:

از كشورهاي، اروگوئه، تايلند، آرژانتين، افغانستان، امارات متحده عربي، پاكستان، عراق، قطر، كويت و…

جدول …………………  واردات (برنج سفيد، نيمه سفيد و آرد برنج)

به كشورهاي آذربايجان، اردن، ارمنستان، استراليا، اكراين، امارات متحده عربي، انگلستان، ايتاليا، بحرين، بوسني و هرزگوين، تاجيكستان، تايوان، تركمنستان، تركيه، دانمارك، روماني، سنگال، سوئد، سودان، عربستان و مدنته نگرو، عراق، عربستان سعودي، عمان، فدراسيون روسيه، فرانسه، قبرس، قرقيزستان،‌ قزاقستان، قطر، كاندا، كويت، لبنان، مجارستان، بندر ايلند، صادر شده است.

جدول …………………… صادرات (برنج سفيد، نيمه سفيد)

بسته‌بندي:

تاريخچه نگهداري مواد غذايي، به 5000 سال قبل از ميلاد مسيح مي‌رسد. مي‌توان گفت كه بسته‌بندي مواد غذايي، خود نيز يك روش نگهداري محسوب مي‌گردد. بديهي است كه بسته‌بندي غلط مواد غذايي،‌ منجر به ضايع شدن تمام زحماتي مي‌گردد كه براي توليد آن فرآورده صرف شده است.

تعريف بسته‌بندي:

بسته‌بندي تعاريف مختلفي دارد. از جمله:

محافظي كه سلامت كالاهاي محتوي خود را از مرحله پس از برداشت، توليد، تا مصرف (نگهداري يا انبارماني) حفظ مي‌كند ، يا به معني ساخت، تهيه و تعبيه ظرف يا محافظي است كه سلامت كالاهاي مظروف يا محتوي خود را در فاصله زماني بعد از برداشت، توليد و در مرحله حمل و نقل، انبارداري، توزيع تا مصرف نهايي حفظ كند و از صدمات و خطرات احتمالي فيزيكي (ضربات، لرزش، فشار، ارتعاش) يا شيمايي جلوگيري مي‌كند.

بسته بندي، نقش‌هاي زيادي علاوه بر نگهداري انجام مي‌دهد. يكي از زمينه‌هاي پويا و ديناميك بسته‌بندي، به فروش رسيدن مواد غذايي در بازار رقابت و تجارت است، مشخص كردن چهره كالا، رساندن پيام توليد كننده به خريدار، مشخص كردن شخصيت محصول، محافظت … از نقش‌هاي بسته‌بندي است.

وضعيت بسته‌بندي در ايران:

واحدهاي بسته‌بندي برنج كشور در 12 استان، 42 واحد فعال با ميانگين ظرفيت 875 تن مي‌باشد.

جدول …………………. آمار واحدهاي بسته‌بندي برنج كشور

مآخذ: آمار صنايع تبديلي- دفتر صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي

در واحدهاي بسته‌بندي برنج، عمدتاً برنج در اوزان 10، 5، 2 كيلوگرمي در بسته‌هاي از جنس پلاستيك PP، پارچه‌اي (متقال)، ………… بسته‌بندي مي‌گردد. در كشور ما، شركت شاد مهر بعنوان سازنده معتبر داخلي، مبادرت به ساخت خط كامل بسته‌بندي كرده و در چند واحد مورد استفاده قرار گرفته است.

ماشين آلات و تجهيزات خط بسته‌بندي برنج:

1-سيستم‌هاي خطي بسته‌بندي در كشور مالزي از سال 1992، مستقر شد. سيستم‌هاي خطي، براي بسته‌بندي، فرآوري، كد گذاري و ماشين‌هاي نشانه‌گذاري، به كار گرفته مي‌شوند. همچنين ماشين‌هاي بسته‌بندي، براي غذاهاي جامد،‌ دانه‌اي و پودري نيز اختصاص يافته‌اند. خط كامل آن شامل ماشين‌هاي بسته‌بندي اتوماتيك بصورت افقي و عمودي است، كه براي بسته‌هاي قابل ارتجاع با سه بخش درزبندي به صورت بالش و قابل استفاده براي برنج مي‌باشد.

انواع بسته‌بندي‌هاي برنج در كشورهاي صادر كننده برنج:

شامل: بسته‌هاي معمولي گوني، كيف، پلاستيك و همچنين بسته‌هاي واكيوم است.

برنج پارابويلد بوسيله در سلفوان بسته‌بندي مي‌شود، همچنين بسته‌هاي (boil-in-bag) نيز از انواع ديگر بسته‌بندي است.

نتيجه‌گيري و پيشنهادات:

با توجه به مباحث و مطالب مطروحه، بسته‌بندي برنج، مستلزم توسعه و ارتقاء مي‌باشد. زيرا با محدوديت اشكال و انواع بسته‌بندي روبروست. براي كاهش ضايعات برنج، در زمان نگهداري و انبار ماني و مصرف، نياز به بسته‌بندي‌هاي مقاوم، اصولي و بازار پسند مي‌باشد. از سويي ديگر، در صورت اجراي موفقيت‌آميز طرح ملي خودكفايي برنج، امكان صادرات بيشتر برنج و انواع فرآورده‌هاي آن، به كشورهاي خارج نيز وجود خواهد داشت كه با بسته‌بندي اصولي و مطابق با استانداردهاي جهان، تجارت و كسب درآمد ارزي (به عنوان صادرات غير نفتي) نيز ميسر مي‌شود.

پيشنهادات:

1-حمايت از صنعت بسته‌بندي با شيوه‌هاي نرم‌افزاري (برگزاري كارگاههاي آموزش، دوره‌هاي آموزشي و…) به صاحبان واحدهاي بسته‌بندي برنج و ارتقاء دانش فني آن‌ها.

2-حمايت مالي از صنعت بسته‌بندي توسط اعطاي تسهيلات بانكي با بهره كم به متقاضيان.

3-توسعه دانش فني و تكنولوژي صنعت بسته‌بندي و سرمايه‌گذاري در آن.

مأخذ:

1-طرح «اصلاح و نوسازي صنعت شالي‌كوبي كشور» – معاونت صنايع و توسعه روستايي وزارت جهاد كشاورزي 1383

2-سيماي صنعت برنج كشور: رقيه سكوتي فر – 1375

3-تكنولوژي بسته‌بندي مواد غذايي – جلد اول – ناصر صداقت – 1375

4-اصول بسته‌بندي مواد غذايي – تأليف: سيد حسين مير نظامي ضيابري – 1378

5-اينترنت

6-مقدماتي افزايش توليد برنج – معاونت زراعت وزارت جهاد كشاورزي – 1383