كود های مناسب براي شاليزار

كودهايي كه در مزارع شالي‌كاري بكار مي‌رود عبارتند از:

كودهاي سبز، كودهاي دامي و كودهاي شيميايي.

اين كودها را بايد در موقع مناسب به خاك اضافه كرد. اصولاً خاكي كه كمتر از 2 درصد مواد آلي داشته باشد از نظر حاصلخيزي ضعيف است، چنين خاكي از ثبات و استقامت خوبي برخوردار نيست. اين نوع خاك، آب و عناصر معدني مورد لزوم گياهان را نمي‌تواند در خود نگهدارد.

كود سبز:

كود سبز باقيماندة گياهان است كه پس از برداشت محصول قسمتي از آن در خاك باقي مي‌ماند و داراي اهميت زيادي براي حاصلخيزي خاك است مثل كلش و سبوس، برگ، ساقه و باقيماندة ريشه‌ها.

اضافه شدن مواد آلي به خاك توسط گياه بستگي به نوع كشت و آب و هوا دارد.

كلش به برگ و ساقة گياهان تيرة غلات گفته مي‌شود كه عمده‌ترين مواد اولية توليد كننده و قسمت آلي و هوموس خاك را تشكيل مي‌دهد و از نظر پتاس و كلسيم غني است. افزودن اين ماده در خزانه باعث افزايش مواد غذايي سطح خاك مي‌گردد. اكثر وزن كلش از مواد آلي تشكيل شده است، مقدار ازت آن نسبتاً كم بوده (حدود 5/0 درصد و حتي كمتر) ولي در صورت تجزيه مقدار آن افزايش مي‌يابد.

كلش داراي مواد شيميايي زيادي است ولي عموماً فاقد اسيد هوميك است كلش را مي‌توان مستقيماً به خاك افزود و يا اينكه ابتدا آنرا در محل مخصوصي تبديل به كود نمود و سپس به خاك اضافه كرد. هر تن كلش 250 كيلوگرم هوموس مي‌تواند توليد نمايد. بطور كلي هدف از استفاده از كود سبز بالا بردن حاصلخيزي خاك، افزايش هوموس و مقدار ازت خاك مي‌باشد. شخم كود سبز بايد سطحي باشد زيرا اگر شخم عميق صورت گيرد كلش در زير خاك بدون تخمير و پوسيدگي مانده و موجب اختلالاتي در خاك مي‌گردد.

كودهاي سبزي كه در شاليزار استفاده مي‌گردد عموماً شبدر و يا يونجه است، همچنين گياهان ديگري كه سازگار با شرايط رشد و نمو برنج باشند. گاهي اوقات از جلبك‌هاي آبي نيز براي افزايش ازت خاك بهره‌گيري مي شود.

اخيراً در يكي از كشورهاي آفريقايي توسط كود سبز توانسته‌اند عملكرد برنج را از 2 تن به 6 تن در هكتار برسانند.

در اين روش از گياه Sesbania rostrata متعلق به تيرة حبوبات (Leyuminosae) بعنوان كود سبز مورد استفاده قرار مي‌گيرد. غده‌هاي جذب كنندة ازت هم در ريشه‌ها و هم در قسمتي از ساقه آن وجود دارد. اين گياه را 50 روز قبل از كاشت برنج در خاك مي‌كارند سپس خاك را با ساقه و برگ و ريشة گياه فوق مخلوط نموده و شخم مي‌زنند و سپس نهال‌ها يا نشاء‌هاي برنج را روي آن مي‌كارند. با استفاده از اين روش 200 كيلوگرم ازت بخاك اضافه مي‌گردد.

با توجه به اينكه هر هكتار زراعت برنج در طول هر دورة رشد به 80 تا 150 واحد ازت نياز دارد و خاك برنجكاري بايد هميشه از عناصر مصرفي غني باشد مقدار ازت خاك نبايد از 2/1 در هزار هكتار كمتر باشد.

استفاده از كودهاي شيميايي ازت‌دار براي تأمين اين مقدار ازت به خاك برنجكاري هزينه‌هاي گزافي‌ را مي‌طلبد. بر اين اساس محققين و پژوهشگران در كشورهايي نظير ژاپن، چين و ويتنام بعد از تحقيقات زياد متوجه شدند كه نوعي سرخس بنام آزولا (Azolla) كه از تيرة Salriniaceae مي‌باشد، وجود دارد كه بين اين گياه و نوعي جلبك همزيستي وجود داشته و جلبك بعلت جذب ازت موجود در جو يا ازتي كه بصورت محلول در آب وجود دارد هر ساله مقدار زيادي ازت در حدود 200 كيلوگرم ازت به خاك مي‌افزايد.

آزولا را چند ماه قبل از شروع كشت برنج در مزرعه يا شاليزار كشت مي‌‌كنند و پس از حدود 3 تا 4 ماه آن را با خاك كاملاً شخم مي زنند و سپس نشاءهاي برنج را روي آن مي‌كارند. گياه آزولا علاوه بر اينكه باعث افزايش ازت خاك مي‌گردد در كنترل علف‌هاي هرز نيز مؤثر و مفيد است، چون مانند لايه‌‌اي سطح آب را مي‌پوشاند.

همچنين آزولا باعث بهبود خصوصيات فيزيكي خاك نيز مي‌گردد ولي بايد توجه نمود كه در تعارض با برنج قرار نگيرد.

دورة رشد آزولا در هر مرحله حدود يكماه است كه در اين مدت 10 تا 15 تن محصول تر توليد مي‌نمايد كه در نتيجه 20 تا 40 گرم ازت حاصل مي‌گردد.

كود دامي:

استفاده از كود دامي براي خاكهاي شاليزار امري مهم و ضروري است كشاورزان بايد هر ساله كود دامي بخاك اضافه نمايند، زيرا كود دامي مهمترين منبع توليد هوموس خاك است كه در نتيجه موجب افزايش ازت خاك خواهد شد. هر تن كود مي‌تواند در حدود 10 كيلوگرم ازت به خاك بيافزايد كودهاي دامي از قبيل: كود اسب، كود گاو، كود گوسفند، كودهاي مخلوط قديمي و كود طيور مي‌توانند مورد استفاده قرار گيرند.

در آب و هواي مرطوب مانند گيلان كه رطوبت زياد است نبايد مقدار كود مورد استفاده از 10 تا 12 تن در هكتار تجاوز نمايد. بهترين مقدار مصرف كود دامي در زمين‌هاي هوموس رسي و يا ليموني 8 تا 10 تن در هكتار است در زمينهاي شني مانند شاليزارهاي اطراف سواحل دريا اين مقدار افزايش يافته و ممكن است بسته به درصد شن و فقير بودن خاك تا 20 تن در هكتار نيز برسد. كودهاي دامي داراي مواد آلي و معدني، عناصر پرمصرف از قبيل ازت، فسفر، پتاس، كلسيم، منيزيم، گوگرد، منگنز، بور، مس، روي و كوبالت مي‌باشد كه در غني سازي خاك شاليزار بسيار مهم بوده و در نتيجه باعث افزايش محصول برنج خواهد شد و هر ساله از پرداخت هزينة گزاف جهت تأمين كودهاي شيميايي پرهيز مي شود.

كود دامي را بايد در پاييز و قبل از رسيدن فصل سرما به خاك افزود. اين نوع كودها بايد كاملاً پوسيده باشند در غير اين صورت باعث رشد بي روية علفهاي هرز شاليزار شده و همچنين جذب آن نيز توسط گياه مشكل خواهد شد و سبب عوارض و بيماري نيز روي برنج مي گردد.

كودهاي شيميايي:

برنج در طول دورة رشد خود به سه نوع كود ازت، فسفر، پتاس نياز بيشتري نسبت به ساير عناصر دارد كه بايد در اين صورت بطريق صحيح و مناسبي در اختيار گياه قرار داده شود. همانطوري كه گفته شد افزودن هر كيلوگرم ازت، فسفر و پتاس به خاك مي‌تواند تا 10 كيلوگرم محصول توليد نمايد.

ازت:

ازت از جمله مهمترين كودهاي شيميايي در خاك است. اين عنصر موجب سرعت رشد، سهولت تنفس، شادابي رنگ بوته‌ها، افزايش رشد ريشه‌ها، بالا رفتن مقدار پروتئين گرديده، و همچنين اضافه كردن ازت بخاك باعث افزايش سطح برگ مي‌گردد و بيشترين تأثير آن زماني است كه قبل از تشكيل خوشه به گياه داده شود.

مقدار كود ازته براي برنجكاري 100 تا 150 كيلوگرم در هكتار است، ولي بر اساس مطالعات انجام گرفته در ژاپن، بهترين و مؤثرترين مقدار مصرف كود از ته (N) 120 تا 160 كيلوگرم در هكتار است.

در خاكهاي رسي مقدار مصرف كمتر و در خاكهاي شني بيشتر است كود ازته را بيشتر بصورت آمونياكي به خاك مي‌افزايند ولي در آخرين مرحله مي‌توان آنرا بصورت نيتراتي نيز بخاك افزود. استفاده از كود اوره (شكري) كه داراي 46 درصد مادة ازته قابل جذب است. بيشتر از كودهاي ديگر در برنجكاري مورد استفاده قرار مي‌گيرد. كود اوره بهترين و مناسبترين مادة ازته براي مزارع برنج محسوب مي‌شود. مقدار مصرف كود ازته با توجه به نوع خاك، واريته يا رقم، شرايط اقليمي و اكولوژيكي مطابق ارقام گفته شده متغير است.

مواد ازته را بايد همواره به موقع به اندازه مناسب بخاك شاليزار افزود زيرا در غير اينصورت براي محصول مضر خواهد بود.

چون طول عمر ازت در خاك كم است بايد آنرا در دو مرحله به خاك افزود. نصف كود ازت را قبل از كاشت يا در موقع نشاء و نصف ديگر را 20 تا 30 روز قبل از ظهور پانيكول (خوشه سنبل) بخاك مي‌دهند.

در ايران استفاده از كود ازته عملكرد را تا 2 تن در هكتار افزايش داده ولي با استفاده از برنجهاي اصلاح شده فيليپين توانسته‌اند عملكرد را تا 7 تن در هكتار افزايش دهند.

روش ديگر استفاده از كود ازته به اين طريق است كه 3/2 كود ازته را با كود فسفاته و پتاسيك بخاك مي‌دهند و بقية آنرا 3 تا 4 هفته بعد از نشاءكاري بعنوان كود سرك بخاك مي‌دهند. در پاشيدن سرك، آب شاليزار بايد ثابت بوده و از ورود و خروج آن جلوگيري بعمل آيد.

با توجه به اينكه خاك شاليزار هميشه بصورت غرقاب و غيرهوازي است در نتيجه قسمتي از ازت بصورت آمونياكي تبديل گرديده و براحتي متصاعد مي‌گردد و از اين طريق مقدار ازت توسط عمل معدني شدن كاهش مي‌يابد. بدين جهت بايد در دو مرحله ازت را با خاك افزود. لازم به تذكر است كه اگر ميزان ازت در مجاورت تشعشع خورشيدي در دورة پنجه‌زني در اختيار گياه قرار گيرد بر روي ظرفيت عملكرد مي‌تواند تأثير زيادي داشته باشد.

فسفر:

فسفر يكي ديگر از عناصر اصلي تشكيل دهندة برنج بوده و از عناصر مهم و ضروري در رشد برنج است. در غلات ثابت شده است كه 80 درصد فسفر در اوايل جواني گياه مصرف مي شود و زيادي فسفر بندرت مضر است. فسفر باعث توليد ريشه‌هاي قوي و گسترده، ساقه‌هاي محكم و ضخيم، تشكيل و پرشدن دانه، افزايش كميت محصول و زودرسي محصول برنج مي شود. كودهاي فسفر را بايد خيلي زودتر قبل از كاشت بخاك افزود و آنرا تا عمق 10 تا 15 سانتي‌متر با خاك مخلوط نمود. مقدار مصرف فسفر (p₂O₅) بسته به نوع و بافت خاك و شرايط ديگر متغير بوده و مي‌توان از 100 تا 150 واحد بكار برد. سوپر فسفات تريپل و فسفات آمونيم دو نوع مادة فسفره‌اي هستند كه در زراعت برنج استفاده مي‌شوند.

سوپر فسفات را از طريق مخلوط نمودن اسيد سولفوريك روي فسفات طبيعي تهيه مي‌نمايند.

در سوپر فسفات عناصر كميابي مانند آهن، منگنز، بور و موليبدن وجود دارد كه همراه آن بخاك اضافه مي‌گردد.

فسفات آمونيم داراي 17 تا 20 درصد ازت و 45 تا 50 درصد فسفر بر حسب اكسيد است و هر دو نوع كود ذكر شده داراي 46 درصد فسفر هستند.

پتاس:

پتاسيم يكي از عناصر تقريباً مهم تشكيل دهندة بافت غلات بوده و مقدار آن در گياهان مختلف 5/2 تا 5 درصد وزن ماده خشك است. پتاسيم برعكس فسفر و ازت در تركيبات سلولي شركت نمي‌كند و تنها نقش آن بيشتر در فعل و انفعالات گياهي مهم است. برنج قسمت اعظم پتاسيم را بين مرحله پنجه‌زني و توليد پانيكول جذب مي نمايد.

بطور كلي گياهان تيرة غلات در حدود 100 كيلوگرم پتاسيم (K₂O) را از خاك جذب مي‌نمايند. پتاسيم در برنج موجب ثبات گياه، بهتر انجام شدن عمل تلقيح، افزايش مقاومت گياه در برابر بيماريها، رشد و نمو گياه و تسهيل انتقال نشاسته از برگي به دانه مي‌گردد. همچنين پتاس با ازت اثر رقابتي داشته و باعث مي‌شود ازت بيشتري جذب گياه گردو و سنتز ازت را نيز در گياه مساعد مي‌سازد. مصرف بيش از حد ازت مي تواند مضر باشد بطوري كه مانع جذب آهن خواهد شد. بهترين كود پتاسه، سولفات دو پتاس است كه داراي 50 درصد ماده پتاسه بودة و علاوه بر آن داراي 18 درصد گوگرد نيز مي‌باشد. مقدار كودي كه در ايران طبق نظر مؤسسة خاك شناسي براي شاليزار مصرف مي‌شود شامل ازت 45- فسفر 45 و پتاس صفر است.

چون برنج در خاكهاي اسيدي رشد مي نمايد و همچنين املاح پتاس در آبهاي مشروب برنج در گيلان موجود است در نتيجه مقدار مصرف پتاس خيلي كم است. محققين ژاپني بهترين مقدار كود پتاس (K₂O) را 40 تا 96 كيلوگرم در هكتار ذكر نموده‌اند.

قابليت جذب پتاسيم تحت تأثير بافت خاك تغيير مي‌نمايد. مقدار آن براي خاكهاي متغير است. كمبود پتاس سبب زرد شدن برگ گياه شده كه اين عمل از برگهاي مسن آغاز مي‌گردد و سپس به قهوه‌اي تبديل شده و سرانجام برگها خشك شده و مي‌ريزند.

كودهاي پتاس را معمولاً 2 تا 3 ماه قبل از كاشت و در هنگام شخم پاييز به خاك مي‌دهند و آنرا تا عمق 15 سانتي‌متري با خاك مخلوط مي‌نمايند. بطور كلي پتاس خاك برنج كاري هرگز نبايد كمتر از 30% درصد باشد.

بطور خلاصه كود دامي و كودهاي پتاسيك و فسفره را در پاييز و در هنگام شخم به زمين مي‌دهند و كود ازته را در دو مرحله به خاك مي‌افزايند.